Wschodnia ściana ulicy Dzieci Wrzesińskich w końcu lat 30. XX w; od lewej nieistniejący już dom nr 12, dalej historyczny budynek szkoły – nr 13 i budynek nr 14, w głębi widoczny nieistniejący obecnie dom Rynek 5 – teraz stoi tam blok WSM (fot. Fr. Włosik)
Poniżej zdjęcie tego samego miejsca około 10 lat później; nie ma już przy ulicy Dzieci Wrzesińskich budynku nr 12, na rynku nie ma starego budynku nr 5
a jeszcze nie stanął blok WSM (fot. Fr. Włosik)

Pojawienie się ulicy Dzieci Wrzesińskich oznaczało wprowadzenie nowej numeracji posesji. Przed i po zmianie nazwy zaczynała się ona od Rynku po zachodniej stronie ulicy. Kościelna od 1 do 9 stała się Dzieci Wrzesińskich od 1 do 9, a od posesji nr 10 zaczynała się „nowa” ulica Kościelna. Ostatnie numery dawnej Kościelnej na wschodniej ścianie ulicy stały się ostatnimi numerami ulicy Dzieci Wrzesińskich (od 10 do 14).

Kamienicę Dzieci Wrzesińskich 1 w końcu XIX w. wybudował Johann (Jan) Witkowski, ale już na początku XX w. jej właścicielem był Stanisław Jagodziński, później przez dziesięciolecia jego rodzina. To  w tej kamienicy w czasie „rewolucji handlowej” Józefa Cichowlasa umieszczono przeniesioną z Rynku 11 tzw. „starą aptekę” założoną przez Stanisława Koniecznego, w Polsce Ludowej upaństwowioną. Ciekawe pod względem architektonicznym są pochodzące z początku XX wieku kamienice Dzieci Wrzesińskich 2, 3 i 4, ale nie przechodziły one burzliwych zmian architektonicznych od frontu. Wyraźnie odstaje od nich pod wglądem architektonicznym budynek Dzieci Wrzesińskich 5, ale kolejne kamienice znów są ciekawsze. Numer 6 to pochodząca z początku XX w. kamienica piekarza Marcina Ziętka, piekarnia w podwórzu funkcjonowała jeszcze w Polsce Ludowej,  a przez to podwórze można było wyjść na ulicę Rzeczną. Dzieci Wrzesińskich 7 to kamienica Seifertów (Zajwertów) z lat 90. XIX w., jej fronton poza parterem utrzymał oryginalną dawną urodę. Dzieci Wrzesińskich 8 to zbudowana w końcu XIX wieku kamienica Jana Jerszyńskiego, ojca Stanisława, uczestnika strajku w szkole położonej prawie naprzeciwko.

Narożnikowa okazała kamienica Dzieci Wrzesińskich 9 (dawniej Kościelna 9) swe dłuższe „ramię” opiera na ulicy Rzecznej. Jej historię trudno prześledzić. Generalną zmianę psującą jej architekturę przeprowadzono na początku lat 70. Umieszczono tam, ważny w okresie ciągłych braków, duży sklep mięsno-wędliniarski nazywany potocznie „sklepem sokołowskim”, ponieważ sprzedawano  w nim wyroby z PGR Sokołowo.

Jedno ze skrzydeł narożnikowej kamienicy Dzieci Wrzesińskich 10, sąsiadującej z posesją przy ulicy Jana Pawła II 28, także zajmuje część ulicy Rzecznej. Tu w przeszłości  w poziomie parteru znajdowały się trzy sklepy – na narożniku piekarnia Józefa Kilkowskiego, a od ulicy Dzieci Wrzesińskich handel skór Siegmunda Freunda i zakład siodlarski  M. Daneckiego. Dziś znajdują się tam mieszkania. Obie ostatnio wymienione kamienice nie należą do ulicy Rzecznej, bo Rzeczna 1 to pierwszy budynek po stronie południowej przy zejściu do Wrześnicy, kolejne posesje tej ulicy leżą dalej w kierunku rzeki. Oznacza to, że dawniej nie istniał odcinek Rzecznej od Kościelnej do Jana Pawła II, a teren ten zajmował cmentarz przykościelny obecnie znajdujący się tylko po północnej stronie ulicy. Dzieci Wrzesińskich 11 to jednopiętrowy o wiele skromniejszy od sąsiedniego budynek. Na posesji Dzieci Wrzesińskich 12 nie ma dziś żadnego budynku. W przeszłości stał tutaj parterowy dom przylegający bezpośrednio do sąsiedniego – Dzieci Wrzesińskich 13, który jest teraz  w całości siedzibą Muzeum Regionalnego i Biblioteki Publicznej. Trwająca ponad półtora wieku historia tego budynku jest dość skomplikowana. Znamy go przede wszystkim jako siedzibę szkoły,  w której strajkowały dzieci wrzesińskie, ale w przeszłości znajdowały się w nim także sklepy, internat dla młodzieży i mieszkania prywatne. Posesje ulicy Dzieci Wrzesińskich kończy dość długa, mało efektowna typowa kamienica czynszowa z numerem 14, granicząca z kamienicą Rynek 12.

Dzisiejsza posesja Kościelna 1 to dawna własność Teofila Ciesielskiego, w której miał on zakład bednarski specjalizujący się w produkcji beczek do transportu masła (później zakład przejął jego syn Leon). Sąsiednia kamienica Kościelna 2 wybudowana została  u schyłku XIX w. przez Ignacego Tobolskiego – na parterze umieścił  w niej swoją restaurację, potem właścicielką była wdowa po nim Antonina Tobolska, a latach 20. XX w. kupił ją Teofil Ciesielski. Historia posesji noszących dziś numery od 3 do 6 jest dość skomplikowana.  W przeszłości wszystkie zajmowały od frontu parterowe domy o dwuspadowych dachach, dziś zostały  z nich tylko dwa, noszące numery 3 i 6, a na posesjach 4 i 5 pobudowano przed niewielu laty nowe budynki – jeden prywatny, a drugi „Dom rzemiosła”. Na posesji Kościelna 3  w końcu XIX wieku warsztat miał mistrz szewski (Schuhmachermeister) Marcin Gawlak, w latach 20. XX wieku właścicielem posesji był Władysław Szubert, a posesję numer 4 w tym samym czasie zajmował Jan Ignasiński.

Kościelna 7 to dziś budynek wrzesińskiego probostwa. W obecnym kształcie powstał w latach 30. XX w. na bazie parterowego budynku kupionego przez kościół od prywatnego właściciela. Własnością kościelną są też tereny naprzeciwko probostwa. Kościelna 19 to wybudowany ostatecznie  w końcu lat 40. XX w. budynek (tzw. dom katolicki), w którym od lat 50. XX w. mieściła się między innymi ochronka usunięta przez władze z budynku przy ulicy Szkolnej oraz sale do nauczania religii (dziś m.in. siedziba „SKOK-u”). Kościelna 20 to budynek, w którym mieści się dawna sala parafialna (ze sceną i małą widownią) oraz mieszkania. Numer 21 nosi sam kościół farny. Kamienice na Kościelnej z dzisiejszymi numerami od 8 do 11 zachowały się w różnym stanie. Najlepiej prezentuje się kamienica Kościelna 9, która od początku (1906 rok) należała do rodziny Szymańskich, najpierw Apolonii,  a potem Stanisława. W latach 20. XX w. kupił ją Piotr Spisak. Pierwotny wygląd w pewnym stopniu zachowała kamienica Kościelna 8,  Kościelna 11 nie bardzo przypomina dawną. Podobnie jest z położonymi naprzeciwko domami Kościelna 17 i 18. Właścicielem tego pierwszego od końca XIX w. byli Eduard Zempel, a potem Gustav Zempel. Kościelna 18 należała do kotlarza Udo Dierena, a więc oba domy posiadali wrzesińscy Niemcy. Na północ od numeru 11 po zachodniej stronie ulicy rozciągały się tereny kościelne (dawna Plebańska Wieś). Centrum tego terenu sięgającego aż do ulicy Daszyńskiego stanowi stojąca do dziś stara plebania, budynek pochodzący chyba jeszcze z I połowy XIX w. Pozostałe zabudowania gospodarstwa kościelnego – stodoła, obora, stajnia, kuźnia, umieszczone wokół wielkiego podwórza – zostały przed kilkudziesięciu laty stopniowo wyburzone, a na ich miejscu znajduje się zieleniak. Obrazu tej części miasta dopełnia plac św. Stanisława, nazywany  w czasach zaboru Kleine Promenade.  W 1869 roku Towarzystwo Przemysłowe postawiło na placu figurę świętego, jednego z patronów fary. Jedyną dużą kamienicę wybudował przy placu w końcu XIX wieku Józef Lewandowski, w niemieckich źródłach występujący jako „Lokomotivführer”, czyli maszynista kolejowy. Był właścicielem budynku jeszcze w latach 30. XX w.

Marian Torzewski

Tekst został stworzony w 2011 roku i ukazał się w Przeglądzie Powiatowym nr 104.