Historia powiatu 1818-2011

Dzieje powiatu wrzesińskiego rozpoczynają się w roku 1818, kiedy to o jego powołaniu zadecydowały zaborcze władze pruskie. Odtąd powiat wrzesiński istniał nieprzerwanie do roku 1975, czyli przez 157 lat, z czego 100 lat jeszcze w okresie zaborów, 21 lat niepodległej II Rzeczypospolitej, 6 lat pod panowaniem niemieckim w okresie II wojny światowej, wreszcie 30 lat w PRL-u. W ciągu tego czasu terytorium powiatu wrzesińskiego wielokrotnie znacznie się zmieniało i dlatego dla przedstawienia jego historii oraz historii przynależności administracyjnej terenów przed utworzeniem powiatu przydatne jest pojęcie ziemi wrzesińskiej, choć nie ma ono uzasadnienia historycznego.

Powiat (districtus) jako jednostka administracyjna pojawił się w Polsce w XIV wieku. Ani wtedy, ani w ciągu następnych czterech wieków do końca I Rzeczypospolitej Września nie miała szans zostać stolicą powiatu, ponieważ w pobliżu znajdowały się miasta większe i znaczniejsze – nie tylko Gniezno, ale także Pyzdry czy Środa.

Przynależność administracyjną ziemi wrzesińskiej na podstawie zachowanych źródeł da się dokładnie określić dopiero od XVI wieku. Wielkopolska była wówczas podzielona na dwa województwa – poznańskie i kaliskie. Wśród powiatów województwa kaliskiego funkcjonowały między innymi dwa sąsiadujące ze sobą powiaty: gnieźnieński i pyzdrski. Ziemia wrzesińska, a nawet samo miasto Września w dzisiejszych granicach, podzielone były między te dwa powiaty. Do powiatu pyzdrskiego należała większa część ziemi wrzesińskiej wraz należącymi dziś do miasta Zawodziem i Opieszynem, do powiatu gnieźnieńskiego samo miasto i niewielkie tereny na północ od niego (w rejonie obecnej Wrześni granica między powiatami biegła w przybliżeniu od Psar wzdłuż Wrześnicy do mostu miłosławskiego, a dalej dzisiejszymi ulicami Miłosławską, Warszawską i Słowackiego). Stan taki przetrwał do 1768 roku, kiedy z województwa kaliskiego wydzielono powiaty gnieźnieński i kcyński, tworząc z nich nowe województwo gnieźnieńskie. Sytuacja ziemi wrzesińskiej i samej Wrześni (w dzisiejszych granicach) zmieniła się o tyle, że odtąd znajdowały się one nie tylko w dwóch powiatach (pyzdrskim i gnieźnieńskim), ale także w dwóch województwach (kaliskim i gnieźnieńskim). Wpływ na korektę granic powiatów w Wielkopolsce miał I rozbiór Polski w 1772 roku, choć sama Wielkopolska nie weszła jeszcze w skład Prus. Do powiatu i województwa gnieźnieńskiego przeszło wówczas kilka miejscowości w pobliżu Wrześni wraz z Zawodziem i Opieszynem. W 1791 roku powiat pyzdrski uległ kolejnemu podziałowi i z jego części utworzono nowy powiat średzki, w którego granicach znalazł się między innymi Miłosław (wcześniej przynależący do Pyzdr). W praktyce podział ten nie wszedł w życie z powodu konfederacji targowickiej, a w roku 1793 Wielkopolska, w wyniku II rozbioru, znalazła się w granicach Prus.

Pruskie władze zaborcze wprowadziły w Wielkopolsce, nazywanej wówczas Prusami Południowymi, nowy podział administracyjny. Większa część ziemi wrzesińskiej oraz Września weszły znów w skład powiatu pyzdrskiego, mniejsze części pozostały w powiatach gnieźnieńskim i średzkim, a część znalazła się w nowo utworzonym powiecie powidzkim. Tak więc terytorium obecnego powiatu wrzesińskiego należało wówczas do czterech powiatów. Taki stan przetrwał także czasy Księstwa Warszawskiego (1807-1815), do którego wraz z Wielkopolską należała ziemia wrzesińska.

Wielką szansę zostania stolicą powiatu Września otrzymała po 1815 roku, kiedy wraz z całą Wielkopolską wróciła pod panowanie pruskie. Prusacy po raz kolejny przesunęli Wrześnię i położone na północ od niej terytoria do powiatu gnieźnieńskiego, utrzymali też istnienie powiatów średzkiego i powidzkiego, ale poza tym podziałem pozostały położone na południe od Wrześni ziemie dawnego powiatu pyzdrskiego. Początkowo utworzono tzw. powiat nowopyzdrski, ale pozostawał on bez stolicy – Pyzdr, które znalazły się poza granicą Prus – w Królestwie Polskim (Kongresowym), pod panowaniem rosyjskim. Taka sytuacja wymagała zmiany. Władze zaborcze rozważały różne możliwości, między innymi stworzenie nowego powiatu z siedzibą w Miłosławiu, ale w końcu wybór padł na Wrześnię, za którą przemawiało kilka argumentów. Posiadała ona dostatecznej wielkości budynki, które można by przeznaczyć na urzędy (nie miał ich Miłosław), była czwartym co do wielkości miastem (2.341 mieszkańców) w rejencji bydgoskiej (jednej z dwóch, obok poznańskiej, na które Prusacy podzielili Wielkopolskę) i wreszcie miała korzystniejsze, bo w pewnym oddaleniu od granicy państwa, położenie.

12 marca 1818 roku, decyzją pruskich władz zaborczych, utworzono nowy powiat, a ostatecznego wyboru jego stolicy we Wrześni dokonano 10 sierpnia 1819 roku. W granicach tego „pierwszego” powiatu wrzesińskiego znalazły się trzy miasta – oprócz Wrześni także Miłosław i Żerków oraz 143 wsie. Jego obszar liczył około 730 km. Pierwszym landratem wrzesińskim (niemieckim odpowiednikiem starosty) został Polak – Adam Moszczeński, później jednak urząd ten obejmowali tylko Niemcy.

Poważnym zmianom granice powiatu wrzesińskiego uległy w roku 1886, ponieważ w Wielkopolsce utworzono wówczas kilka nowych powiatów. Po odłączeniu ziem położonych na południe od Warty, czyli rejonu Żerkowa, obszar powiatu wrzesińskiego zmniejszył się do 562 km. Pozostały w nim dwa miasta (Września i Miłosław) oraz 84 gminy wiejskie i 74 obszary dworskie. Kształt terytorialny nadany wówczas powiatowi wrzesińskiemu przetrwał ponad 30 lat, aż do czasu odrodzenia się niepodległego państwa polskiego.

W całym omawianym okresie (1818-1918) powiat wrzesiński był powiatem przygranicznym – leżał przy granicy prusko-rosyjskiej, dlatego Września, oprócz instytucji typowych dla siedziby każdego powiatu, jak landratura, sąd powiatowy czy żandarmeria powiatowa, posiadała także okręgowy urząd celny w samym mieście oraz terenowe urzędy celne w granicznych wsiach – Strzałkowie, Borzykowie i Nowej Wsi Podgórnej. Od 1902 roku, zapewne w związku z rosnącym napięciem w stosunkach europejskich, we Wrześni znajdował się także garnizon III batalionu 46. pułku piechoty pruskiej.

Po klęsce Niemiec w I wojnie światowej, do czasu wybuchu powstania wielkopolskiego, polskim doradcą ostatniego niemieckiego landrata Egona von Habera był Kazimierz Grudzielski. Pierwszym polskim starostą wrzesińskim w II Rzeczypospolitej został Franciszek Czapski. U progu odrodzonego, niepodległego państwa polskiego granice powiatu wrzesińskiego pozostały bez zmian. Graniczył on od północy z powiatami gnieźnieńskim i witkowskim, który powołano w miejsce powidzkiego, od wschodu z powiatem słupeckim, a po jego likwidacji (1932) z konińskim, od południa z powiatem jarocińskim i od zachodu z powiatem średzkim.

W okresie II Rzeczypospolitej granice powiatu zmieniały się trzykrotnie. Największa zmiana nastąpiła w roku 1927 i była związana z likwidacją powiatu witkowskiego, z terytorium którego 46 km przyłączono do powiatu wrzesińskiego, dzięki czemu jego obszar wzrósł do 608 km. Druga, znacznie mniejsza zmiana, nastąpiła w roku 1934, kiedy z powiatu średzkiego wyłączono rejon Zberek, przyłączając go do powiatu wrzesińskiego. Do trzeciej, jeszcze mniejszej korekty, doszło w roku 1939, gdy, po wymianie terytoriów z powiatem gnieźnieńskim w rejonie Barczyzny, powiat wrzesiński stracił niecałe 5 km powierzchni. Organem powiatowego samorządu był początkowo sejmik powiatowy, a od 1934 roku rada powiatowa. Organ ten początkowo składał się z 30, a potem z 14 osób. W 1935 roku w Polsce wprowadzono nowy ustrój administracyjny. Leżący we wschodniej części województwa poznańskiego powiat wrzesiński został podzielony na pięć gmin i 68 gromad i liczył ogółem 224 miejscowości. Od 1935 roku (po reformie ustroju) radę powiatową wybierało stuosobowe kolegium wójtów, ławników, podwójtów i radnych gminnych oraz 21-osobowe kolegium radnych miejskich i zarządu miejskiego (magistratu). Organem wykonawczym samorządu powiatowego był wydział powiatowy wybierany przez radę. Na jego czele stał starosta, ale nie był wybierany ani przez radę, ani przez Wydział – działał jako urzędnik administracji państwowej, a nie organ samorządowy. Spośród starostów wrzesińskich z okresu II Rzeczypospolitej tylko pierwszy – Franciszek Czapski (1918-1921) – był związany z ziemią wrzesińską (właściciel majątku w Bardzie), pozostali pochodzili często z odległych stron. W czasie sprawowania swej funkcji otrzymywali mieszkanie służbowe – tzw. willę starosty, dziś stanowiącą część starostwa. W sierpniu 1921 roku starostą wrzesińskim został pochodzący z Galicji Adam Charkiewicz (1921-1929). Swój urząd sprawował najdłużej ze wszystkich starostów II RP. Pod koniec 1929 roku przeszedł w stan spoczynku, a zastąpił go dotychczasowy starosta z Kowla w województwie wołyńskim – Bronisław Chodakowski (1930-1932). W 1932 roku starosta Chodakowski odszedł na stanowisko inspektora starostw do Lwowa, a kolejnym starostą wrzesińskim został Leon Gallas (1932-1934), który nie pozostał na tym stanowisku zbyt długo – w kwietniu 1934 roku na własną prośbę przeszedł na stanowisko starosty do Żydaczowa w województwie stanisławowskim. Nowym starostą wrzesińskim został Zygmunt Kowalewski (1934-1939). Ostatnia zmiana nastąpiła na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej. 1 marca 1939 roku Zygmunt Kowalewski został przeniesiony na stanowisko starosty do Obornik Wielkopolskich, a zastąpił go dotychczasowy starosta obornicki – Kazimierz Rościszewski (1939).

W czasie okupacji hitlerowskiej (1939-1945) powiat wrzesiński w przedwojennych granicach i podziale na miasta, gminy i wsie ze zgermanizowanymi nazwami wszedł w struktury administracyjne III Rzeszy.

W styczniu 1945 roku, po wkroczeniu wojsk radzieckich, ukonstytuowała się Tymczasowa Rada Narodowa na powiat wrzesiński. Była ona terenowym przedłużeniem Krajowej Rady Narodowej. Do lata 1945 roku funkcje starosty wrzesińskiego pełnili krótko kolejno Jan Beess i Jan Ociepka.

W latach 1945-1950 struktura władz powiatowych (a także miejskich i gminnych) opierała się w zakresie ich organów wykonawczych na ustawodawstwie przedwojennym (choć zmienionym), a w zakresie rad samorządowych na dekrecie KRN z 1944 roku. W 1950 roku władze PRL przeprowadziły reformę administracyjną. W jej wyniku zlikwidowano starostwo powiatowe we Wrześni, swój urząd przestał pełnić ówczesny starosta powiatowy Władysław Kołodziejczyk (1945-1950). Organem samorządowym stała się Powiatowa Rada Narodowa, a jej organem wykonawczym Prezydium PPRN z przewodniczącym na czele. W okresie PRL funkcję przewodniczącego najdłużej (w latach 1960-1973) pełnił Stefan Tuhy. Do 1954 roku rady narodowe nie pochodziły z wyborów, lecz składały się z osób delegowanych przez partie polityczne i organizacje społeczne. Pierwsze wybory do rad narodowych odbyły się w 1954 roku.

W okresie PRL-u dwukrotnie przeprowadzono zmianę terytorium powiatu wrzesińskiego. W pierwszych latach powojennych, podobnie jak przed wojną, obejmował on dwa miasta (Wrześnię i Miłosław) oraz pięć gmin: Września-Północ, Września-Południe, Miłosław, Borzykowo i Strzałkowo na obszarze 608 km. W 1948 roku do powiatu wrzesińskiego przyłączono miasto Pyzdry oraz gminy Ciążeń i Dłusk, przez co jego obszar wzrósł do 812 km. Kolejna zmiana nastąpiła w roku 1956, kiedy z powiatu wrzesińskiego do powiatu słupeckiego przeszły gminy Strzałkowo i Ciążeń, a przyłączona została gmina Nekla (wyłączona z powiatu średzkiego). W wyniku tych zmian obszar powiatu wrzesińskiego zmniejszył się do 704 km. W takim kształcie terytorialnym i ustrojowym powiat wrzesiński, jako jeden z powiatów województwa poznańskiego, przetrwał do roku 1975. 1 czerwca tego roku weszła w życie reforma administracyjna likwidująca powiaty i dzieląca cały kraj na 49 nowych, znacznie mniejszych niż poprzednie, województw. Ziemie zlikwidowanego powiatu wrzesińskiego zostały podzielone między dwa nowe województwa; większa część jego terytorium weszła w skład nowego, mniejszego województwa poznańskiego, wschodnia, mniejsza część z Pyzdrami, znalazła się w nowym województwie konińskim. Taki stan przetrwał do końca 1998 roku.

Powiat wrzesiński wrócił na mapę administracyjną Polski 1 stycznia 1999 roku w wyniku reformy przeprowadzonej przez władze III Rzeczypospolitej. Jesienią 1998 roku odbyły się wybory do 30-osobowej Rady Powiatu we Wrześni, która wybrała ze swego grona starostę Krzysztofa Wojciechowskiego. Od 2002 r. funkcję starosty pełni Dionizy Jaśniewicz.

Powiat wrzesiński leży obecnie w centrum nowego (utworzonego w wyniku wspomnianej reformy administracyjnej) województwa wielkopolskiego, otoczony przez powiaty gnieźnieński, słupecki, jarociński, średzki i poznański. Jego terytorium o powierzchni 704 km nawiązuje do kształtu terytorialnego z lat 1956-1975 i dzieli się na 5 gmin – Września, Kołaczkowo, Miłosław, Nekla i Pyzdry.

oprac. Marian Torzewski