Dawne plany miasta mogą wskazywać, że po ustanowieniu Wrześni stolicą powiatu (1818) pruskie władze zaborcze zamierzały założenie w kwartale dzisiejszych ulic Warszawskiej, 3 Maja i Chopina czworokątnego placu, którego centrum miała stanowić siedziba landrata (starosty). Świadczyć o tym może załamana linia zabudowy wschodniej ściany ulicy 3 Maja, dziś już zatarta, i złączone w formie narożnika kamienice Chopina 6 i 7. Wykonaniu tego ostatecznie nie zrealizowanego planu służyć miał pusty od końca XVIII w. plac po rozebranym drewnianym kościele pw. św. Ducha i przykościelnym cmentarzu. To od niego właśnie, a nie od dzisiejszego kościoła pw. św. Ducha, dawnego zboru ewangelickiego, wzięła nazwę ulica. Kościół ten zbudowany został w XVI w. po północnej stronie drogi do Gozdowa i otoczony był cmentarzem, po drugiej stronie drogi znajdował się szpital (w dawnym tego słowa znaczeniu), siedziba proboszcza i zabudowania gospodarcze. Około połowy XIX w. teren po północnej stronie kupił od kościoła wrzesiński budowniczy Ksawery Stelmachowski. Większość terenu odsprzedał potem skarbowi państwa pruskiego, na części pobudował stojącą do dziś willę, obecnie Chopina 8, później sprzedał tę część Franciszkowi Jaworskiemu. Władze zaborcze wybudowały na terenie dawnego cmentarza gmach landratury (starostwa), obecnie Chopina 10. Architektoniczny kształt tego budynku wyraźnie świadczy jednak, że przynależał on raczej do ulicy 3 Maja (Evangelische Kirchstrasse), bo tu znajdowało się główne wejście do niego (dzisiejsze wejście jest dawnym wejściem bocznym). Kształt budynku nie zmieniał się do czasów okupacji hitlerowskiej, jedynie około 1905 roku zmieniono kształt pokrycia dachowego. W latach 1913–1914 obok urzędowego gmachu landratury wybudowano willę landrata (Kreisvilla), będącą jego mieszkaniem, ale też służącą niektórym czynnościom urzędowym – obecny adres Chopina 9. Znaczące zmiany w tym rejonie nastąpiły w czasach Polski Ludowej: zlikwidowano otaczający oba budynki solidny parkan, zlikwidowano główne wejście od ulicy 3 Maja, sąsiednia willa landrata stała się budynkiem (prawie) całkowicie urzędowym, a około roku 1960 połączono ją z budynkiem głównym.

Budynki przy ulicy Chopina od numeru 1 do 5 nigdy nie były ciekawe architektonicznie. Ciekawy jest natomiast niezrealizowany, zachowany tylko na rysunku projekt budowy na posesjach 1 i 2 okazałej kamienicy, skierowanej frontem do dzisiejszej ulicy 3 Maja. Właścicielem obu posesji był w końcu XIX wieku mistrz kowalski Ludwik Nowakowski. Gdyby projekt ten został zrealizowany, powstałby najładniejszy chyba budynek w tym rejonie miasta. Właściciel opuścił jednak Wrześnię, sprzedając posesję i warsztat mistrzowi kowalskiemu Józefowi Jasińskiemu, który tego projektu nie zrealizował. W tej sytuacji najładniejszą kamienicą pozostaje tu budynek Chopina 6. Wybudowany został prawdopodobnie w 1895 roku przez Juliusa Röske. Jeszcze przed I wojną światową kupił go kupiec Stanisław Waniorek, który pomieścił tu restaurację, sklep kolonialny, w głębi posesji znajdowały się budynki służące szerokiej działalności handlowej. Do ulicy Chopina należy także kamienica oznaczona numerem 7, a dalsze zabudowania stojące na rogu z ulicą Harcerską, w większości już nieistniejące, należały do tej ostatniej.

Dziś przy ulicy 3 Maja nie ma numeru 1. Prawdopodobnie ten numer nosił dawniej budynek współcześnie ściśle przylegający i architektonicznie scalony z narożnikowym budynkiem Warszawska 11 Antoniego Kaczorowskiego, który później go kupił, podobnie jak kupił budynki 3 Maja 2 i 3 Maja 3. Ten ostatni odkupił na początku XX w. od lekarza, Polaka Juliana Boeninga, radnego miejskiego w czasach zaboru, ordynatora szpitala i zastępcy burmistrza u progu II RP. Jako wcześniejszy właściciel tej posesji występuje kupiec Lewandowski. W czasach PRL budynek przy 3 Maja 3 pełnił rolę tzw. Ośrodka Zdrowia, a w pierwszych miesiącach 1945 roku nawet szpitala. Stare budynki 3 Maja od numeru 4 do 7 dziś nie istnieją. Numer 4 to dziś nowy budynek Przedszkola „Słoneczko”. W tym miejscu znajdowała się w okresie II RP Szkoła Wydziałowa Męska, a potem Szkoła Dokształcająca Zawodowa. Budynek nr 5 to blok WSM, wybudowany na miejscu wyburzonych domów o numerach 5, 6 i 7. Dlatego dwa ostatnie numery dziś nie istnieją w ogóle, a numer 8 nosi wybudowany w roku 1908 budynek pruskiego Urzędu Celnego, który na przestrzeni dziesięcioleci miał różnych instytucjonalnych lokatorów (m.in. Urząd Skarbowy, Zespół Ekonomiczno–Administracyjny Szkół), a w końcu stał się budynkiem mieszkalnym. Nie istnieją też budynki 9 i 10. Pod tym ostatnim numerem znajdował się zburzony już dom parafialny gminy ewangelickiej (zbudowany w 1902 roku). Po przeciwnej stronie ulicy, pod numerem 11 stoi tzw. pastorówka, czyli dawna siedziba pastora ewangelickiego.

W okolicy pastorówki rozpoczyna się dziś ulica Opieszyn, która, biegnąc w kierunku zachodnim, kończy się wylotem na ulicę Kaliską. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu ulica ta nie istniała, była nieutwardzoną drogą, pozostałością po dawnej drodze wewnętrznej w majątku Opieszyn. W okresie II RP i wcześniej służyła poruszaniu się pomiędzy zabudowaniami gospodarczymi majątku po wschodniej stronie Wrześnicy (powozownia, ujeżdżalnia i inne) i pałacem, a przez kamienny wąski most na Wrześnicy prowadziła do folwarku Zawodzie na zachodnim brzegu rzeki. Była wtedy drogą prywatną, a więc niedostępną dla publicznego ruchu kołowego (właściciele wjeżdżali na nią także przez bramę przy pastorówce). W Polsce Ludowej teren Opieszyna przestał być prywatny, ale kilkanaście lat droga, nadal nieutwardzona i zaniedbana, służyła tylko pieszym spacerowiczom. Rozwój terytorialny miasta skłonił jego władze do przekształcenia tej drogi w szerszą utwardzoną ulicę łączącą ulice Legii Wrzesińskiej, 3 Maja i Kościuszki z ulicą Kaliską. Wyburzono wówczas wymienione budynki gospodarcze, pozostawiając tylko mieszkalne, służące dawniej oficjalistom i niektórym pracownikom dworskim. Wcześniej zlikwidowano mostek nad pozostałością fosy i bramę do parku pałacowego. Dziś nie ma po niej śladu, ale istnieje za to ślad po parkanie i bramie oddzielającej Opieszyn od Wrześni – są to furtki w obu przeciwległych ścianach ulic między budynkami należącymi do ulicy Harcerskiej i Opieszyna.

Marian
Torzewski