Mapa powiatu wrzesińskiego z czasów okupacji hitlerowskiej. Można na niej odnaleźć wszystkie miejscowości, o których mowa w artykule w nazewnictwie obowiązującym do 1943 roku. Później zmieniono niektóre nazwy, np. Miłosław z Liebenau na Liebenstadt (ze zbiorów Muzeum Regionalnego we Wrześni)

W aktach USC odnotowano także śmierć 6 września 1939 roku po południu w tej samej egzekucji w Krzywej Górze trzech Niemców, mężczyzn w wieku od 19 do 22 lat, mieszkańców Nowej Cerekwicy w powiecie jarocińskim. Dalsze okoliczności ich śmierci pozostają nieznane.

Inne przypadki odnotowanej śmierci Niemców we wrześniu 1939 roku w powiecie wrzesińskim
Na wstępie należy zastrzec, że podana lista 27 nazwisk opiera się w zasadzie tylko na dokumencie Verzeichnis der aus dem Kreis Wreschen ermordeten Volksdeutschen, aufgestellt von Herrn Fiedler 31. 7. 1942, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Landrat Wreschen – Statistik, sygn. 469. Oprócz dat śmierci (w części przypadków), miejsca pochodzenia ofiar i określeń „vermisst” – zaginął, „ermordet” – zamordowany, „verunglückt” – zginął tragicznie (w nieszczęśliwym wypadku), „verschleppt und ermordet” – wypędzony i zamordowany, nie zostały tam podane żadne bliższe okoliczności śmierci Niemców (volksdeutschów). Zgony czterech osób z tej listy odnotowano w aktach USC.

W aktach stanu cywilnego USC Strzałkowo w grudniu 1939 roku potwierdzono urzędowo tylko śmierć tylko jednego Niemca z tej gminy – Karla Bänningera w dniu 7 września 1939 roku w Sławoszewku powiat koniński (zgon zgłosił Herbert Bänninger, przyczyny śmierci nie podano).

W aktach stanu cywilnego USC Miłosław stwierdzono urzędowo śmierć trzech Niemców z tamtejszej gminy. 12 maja 1941 roku odnotowano, że w dniu 4 września 1939 roku o godzinie 12.30 „in Meintz erchossen worden” (zostali rozstrzelani w Mikuszewie) Reinhold Zeugner i jego syn August Reinhold Zeugner (takie imiona w aktach USC), obaj z Czeszewa. Warto dodać, że na ich cześć niemieccy okupanci zmienili później nazwę tej wsi na Zeugnersruh. 20 maja 1941 roku stwierdzono w aktach USC śmierć w identycznych okolicznościach Friedricha Zimmera z Meinitz (Mikuszewa). Pozostałych zgonów Niemców z poniższej listy z gminy Miłosław akta USC nie potwierdzają. Podobnie jest w przypadkach gmin Września-Północ i Września-Południe oraz gminy Borzykowo (Kołaczkowo).

Podsumowanie
Lista sporządzona przez (Reinholda) Fiedlera zawiera łącznie 88 nazwisk Niemców z dawnego powiatu wrzesińskiego, którzy stracili życie w różnych okolicznościach we wrześniu 1939 roku: 16 z Sobiesierni, 4 rozstrzelanych w Krzywejgórze, 41 z Sokolnik i 27 z innych miejscowości. Lista ta nie zawiera nazwiska Helmutha Raymanna z Bierzglina, łącznie doliczyć się więc można 89 ofiar volksdeutschów z dawnego powiatu wrzesińskiego.

Bliższe okoliczności śmierci we wrześniu 1939 roku wszystkich wrzesińskich Niemców są dziś bardzo trudne, jeśli nie wręcz niemożliwe do wyjaśnienia. Zgony wielu z nich nie zostały nawet w polskich (w czasie okupacji prowadzonych przez władze hitlerowskie) aktach stanu cywilnego odnotowane. Być może urzędowe stwierdzenie śmierci uzyskały – po ich wysiedleniu po wojnie do Niemiec – rodziny zmarłych. Zapewne na zawsze niewyjaśnione już pozostaną na przykład okoliczności śmierci w nieszczęśliwym wypadku (jakim?) 8 września 1939 roku ośmiu Niemców z powyższej listy, pochodzących z różnych wsi powiatu wrzesińskiego, a także okoliczności śmierci w tym samym dniu w wypadku kolejowym w Kutnie dwóch Niemców z Sobiesiernia, zapisanych przez Fiedlera i w aktach USC Września-Północ. Czy mowa o tym samym wypadku? Co robili ci Niemcy w Kutnie? Czy należeli do tych kilkunastu tysięcy członków mniejszości niemieckiej w Polsce internowanych prewencyjnie przez władze polskie na przełomie sierpnia i września 1939 roku wobec spodziewanej agresji III Rzeszy?

Reinhold Fiedler, odnotowując śmierć wrzesińskich Niemców, wielokrotnie stwierdza, że zostali oni przez Polaków „wypędzeni i zamordowani,”. Są to stwierdzenia bardzo stronnicze. Fiedler nie używa słowa „egzekucja” ani nawet „rozstrzelanie”. Nie wyjaśnia też, dlaczego spotkał Niemców taki los i dlaczego zginęli właśnie ci, a nie inni. Nieco więcej dowiedzieć się można od pastora Wegenera. Wielokrotnie mówi on o sposobie zadania śmierci – o rozstrzelaniu („Erschiessen”) dokonanym przez polskich żołnierzy (których nazywa „Soldaten” lub „Militär”). Niestety, on także pomija milczeniem przyczyny rozstrzelania. O rozstrzelaniu przez polskich żołnierzy mówią też zapisy zgonów w aktach USC.

Śmierć wrzesińskich Niemców miała swe przyczyny; były to akty dywersji wobec państwa polskiego, którego byli obywatelami. Była więc karą, surową czy może nawet bezlitosną, ale karą. Egzekucji dokonywali najpewniej żołnierze jednostek Obrony Narodowej. Była to struktura obronna utworzona w Polsce w 1937 roku. Miała na celu obronę obywateli, ich mienia i środowiska w stanie zagrożenia państwa. Oddziały ON składały się  z żołnierzy  i oficerów rezerwy oraz mężczyzn nie podlegających poborowi. Były umundurowane bardzo podobnie do regularnego wojska, posiadały broń, łącznie z karabinami maszynowymi. W obliczu agresji hitlerowskiej 1 września 1939 roku, zachowując swą odrębność, zostały formalnie przyporządkowane jednostkom Wojska Polskiego.

l.p., nazwisko i imię, rok urodzenia, miejscowość pochodzenia, data śmierci, uwagi
1. Aldrup Gustav, 1901, Grünhof/Grzybowo Chrz., -, vermisst
2. Bäninnger Karl, 1887, Strahlau/Strzałkowo, -, d. poln. Militär verschl. – erm.
3. Behnke Otto, 1920, Neuhausen/Gonice, -, vermisst
4. Bethke Alfred, 1909, Wilhelmsau/Węgierki, 8.9.39, verungl.
5. Bremer Johannes, 1905, Märzen/Marzenin, -, ermordet
6. Büscher Else, 1881, Wreschen/Września, 8.9.39, verungl.
7. Fels August, 1902, Lorenzdorf/Biechowo, -, vermisst
8. Gauter Hermann, 1914, Kornau/Kornaty, -, verschl. u erm
9. Gauter Otto, 1907, Kornau/Kornaty, -, verschl. u erm.
10. Gauter Rudolf, 1904, Kornau/Kornaty, -, verschl. u erm.
11. Hake Johann, 1880, Schondorf/Książno, 8.9.39, verungl.
12. Kluge Alfred, 1920, Wilhelmsau/Węgierki, -, vermisst
13. Krüger Ernst, 1917, Meinitz/Mikuszewo, 4.9.39, verschl. u erm.
14. Lübke Wilhelm, 1879, Jagenau/Goniczki, 8.9.39, verungl.
15. Michalk Georg, 1915, Nussdorf/Orzechowo, -, vermisst
16. Mikus Johann, 1910, Lorenzdorf/Biechowo, 8.9.39, verungl.
17. Mühlenbein Heinrich, 1913, Neuhausen/Gonice, 8.9.39, verungl.
18. Pieper Heinrich, 1893, Jagenau/Goniczki, 8.9.39, verungl.
19. Schulz Otto, 1913, Jagenau/Goniczki, -, vermisst
20. Seidel Bertholdf, 1904, Kornau/Kornaty, -, verschl. u erm.
21. Stoer Friedrich, 1892, Jagenau/Goniczki, 8.9.39, verungl.
22. Tilgner Erich, 1883, Gulzin/Gulczewo, 3.9.39, ermordet
23. Weber Wilhelm, 1920, Kornau/Kornaty, -, verschl. u erm.
24. Zeidler Wilhelm, 1920, Kornau/Kornaty, -, verschl. u erm.
25. Zimmer Friedrich, 1882, Meinitz/Mikuszewo, 4.9.39, ermordet
26. Zeugner Paul, 1913, Zeugnersruh/Czeszewo, -, Ermordet in Meinitz/Mikuszewo
27. Zeugner Reinhold, 1879, Zeugnersruh/Czeszewo, -, Ermordet in Meinitz/Mikuszewo

Marian Torzewski

Tekst został stworzony w 2011 roku i ukazał się w Przeglądzie Powiatowym nr 92.